برج آبانآبان، نام هشتمین ماه از سال در تقویم شمسی و دومین ماه از فصل پاییز در تقویم کنونی ایرانی و نیز نام دهمین روز از ماه شمسی در تقویم ایرانیان قدیم است. ۱ - معنای فارسیآبان (به همین تلفظ در فارسی میانه) به معنی « آب‌ها» است و نامگذاری این ماه بدین نام به اعتبار تقدس آب در نظر ایرانیان قدیم و انتساب آن به ایزدِ ناهید (اَناهیتا = ایزد آب‌ها) است و همچنین به این سبب است که در این ماه انتظار بارندگی می‌رفته است. ۲ - برگرفته از تقویم زردشتاین نام مانند ماههای دیگر ایرانی از تقویم زردشتی گرفته شده (نک: تقویم) که آغاز کاربرد آن احتمالاً از دوره هخامنشیان ( سده ۵ ق‌م) و رواج آن از دوران اشکانیان (حدود سده اول ق م) بوده است. در اواخر دوران ساسانی به سبب رعایت نکردن کبیسه‌ها، اول فروردین یا نوروز با ماه ژوئیه رومی در تابستان مقارن شده بود. [۱]
بیرونی، ابوریحان، ساقطات الآثار الباقیة (استاد منتشر نشده اسلامی)، ص۴۰، به کوشش فوک، یوهان، لایپزیگ، ۱۹۵۲.
در زمانی میان ۵۰۷ ـ۵۱۱ م دانشمندان بر آن شدند که اول آذر ماه را که در آن زمان برابر با اعتدال بهاری بود، نوروز گردانند و پنج روز کبیسه («خمسه مسترقه»، «اندرگاه») را به آخر ماه آبان بیفزایند. [۲]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، ص۴۴، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
[۳]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، ص۴۵، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
[۴]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، ص۲۵۶، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
در نتیجه، آبان آخرین ماه زمستان معین گردید.۳ - در زمان ملکشاهاما اهمال در اجرای کبیسه‌ها همچنان ادامه یافت تا در زمان ملکشاه در ۴۶۷ق/۱۰۷۴م، اول فروردین با ۱۲ حوت مطابق شده بود. به دستور این پادشاه اول فروردین را ۱۸ روز جلو‌تر بردند و در اول حَمَل قرار دادند. [۵]
تقی‌زاده، سیدحسن، بیست مقاله، ج۱، ص۴۳۰، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶ش.
از آن زمان فروردین، ماه اول و آبان، ماه هشتم قرار گرفت. اما تقویم قدیم هنوز در بعضی نواحی مانند مازندران ، [۶]
کیا، صادق، ج۱، ص۲۴۷، واژه نامه طبری، تهران، ۱۳۲۷ش.
سنگسر، [۷]
اعظمی، چراغعلی، «گاهنمای سنگسری»، ج۱، ص۲۴۵، بررسیهای تاریخی، س ۳، شم ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷ش).
نایین و خوانسار [۸]
تقی‌زاده، سیدحسن، ج۱، ص۲ حاشیه ۴، بیست مقاله، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶ش.
متداول است.۴ - آبانگانچنانکه گفته شد، دهمین روز هر ماه را ابان می‌نامیدند و الهه اَناهیتا (ناهید) را نگهبان آن می‌دانستند. دهمین روز ماه آبان یعنی «آبان روز» از ماه آبان، «آبانگان» خوانده می‌شد. در ایران قدیم در این روز جشنی برگزار می‌شد. مبدأ این جشن را روز آغاز پادشاهی «زو» پسر طهماسب دانسته‌اند که فرمانِ کندن رود‌ها و نگاهداری آن‌ها را صادر کرد. [۹]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، ص۲۲۴، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
این داستان در نتیجه ارتباط این ماه با آب پدید آمده است. به روایتی دیگر در این روز فریدون بر ضحاک پیروز گشت. [۱۰]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، ص۲۲۴، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.
[۱۱]
اعظمی، چراغعلی، «گاهنمای سنگسری»، ص۲۴۳ـ۲۵۶، بررسیهای تاریخی، س ۳، شم ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷ش).
۵ - فهرست منابع(۱) اعظمی، چراغعلی، «گاهنمای سنگسری»، بررسیهای تاریخی، س ۳، شم ۳ـ۴ (مرداد ـ آبان ۱۳۴۷ش). (۲) بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، ۱۹۲۳م. (۳) ابیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، ۱۳۱۸ش. (۴) بیرونی، ابوریحان، ساقطات الآثار الباقیة (استاد منتشر نشده اسلامی)، به کوشش فوک، یوهان، لایپزیگ، ۱۹۵۲. (۵) تقی‌زاده، سیدحسن، گاهشماری در ایران قدیم، تهران، ۱۳۱۶ش. (۶) تقی‌زاده، سیدحسن، بیست مقاله، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶ش. (۷) کیا، صادق، واژه نامه طبری، تهران، ۱۳۲۷ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آبان»، ج۱، ص۱۲. |